فا خرک نُهم

سنتور استاندارد دارای دو ردیف خرک 9تایی و سه منطقه‌ی صوتی یا به اصطلاح پوزیسیون است که این سه پوزیسیون عبارت‌اند از: سیم‌های زرد، سیم‌های سفید و سیم‌های پشت‌خرک(این تعداد خرک می‌تواند در سنتور‌ها متفاوت باشند اما در اینجا معیار ما سنتور 9 خرکِ سل کوک است).  هر خرک در هر پوزیسیون با همان خرک در پوزیسیون دیگر، اکتاو صدا می‌دهد، به طور مثال اگر خرک سوم پوزیسیون سیم‌های زرد سُل صدا دهد، خرک سومِ پوزیسیون سیم‌های سفید اکتاو آن صدا می‌دهد و خرک سومِ پشت خرک نیز همچنین. برای توضیح بهتر می‌توان اینگونه نیز مثال زد که اگر خرک سوم سیم‌های زرد سُل 4 باشد به ترتیب خرک سوم سفید، سُل 5 و خرک سوم پشت‌خرک سُل 6 است (تصویر 1).

همانطور که پیش‌تر گفته شد در سنتور سُل کوکِ 9 خرک، بالاترین خرک‌ها، نتِ فا صدا می‌دهند (با توجه به این که اولین ردیف خرک‌ها نت می است). همچنین دومین ردیف خرک‌ها نیز نت فا هستند و به ترتیب خرک دوم سفید با خرک نهم زرد و خرک دوم سفید با خرک دوم پشتِ خرک هم صدا هستند، یعنی اگر خرک نهم زرد فا 4 است، خرک دوم سفید نیز فا 4 است (تصویر 2).

با توجه به این هم‌صدایی انتظار می‌رود که برای تغییر کمترِ پوزیسیون در حین نوازندگی، از هرکدام از این خرک‌ها استفاده کافی و به جا شود، اما با نگاهی به کارگان (رپرتوار) این ساز می‌توان دید که چنین نیست! همواره در کارگان این ساز، نوازندگان سعی بر این داشته‌اند که فقط در صورت نیاز از خرک‌های نهم زرد و سفید استفاده کنند و تا جایی که امکان دارد به جای این دو خرک، از خرک‌های دوم سفید و پشت خرک استفاده می‌کنند. مهم‌ترین عاملی که باعث به وجود آمدن این مسئله شده، صدادهی این خرک‌ها است. صدادهیِ این خرک‌ها به دلیل نزدیکی به کلاف بالایی دچار مشکلاتی می‌شود و در اصطلاح صدا «کَر» می‌شود (تصویر 3). این مسئله در خرک اول زرد نیز به علت قرار گرفتن روی کلاف پایینی، مشاهده می‌شود.

    همانطور که گفتیم صدادهیِ بد این دو خرک باعث شده نوازندگان، تا جایی که امکان دارد از این خرک‌ها استفاده نکنند و با تمام چالش‌هایی که در نوازندگی به وجود می‌آید، به جای استفاده از این خرک‌ها از خرک‌های هم صدا در پوزیسیون بعدی استفاده می‌کنند. این اتفاق تاثیرات بسیار زیادی در کارگان این ساز گذاشته است. این تاثیرات را از کتاب‌های مقدماتی و آموزشی این ساز تا پیشرفته‌ترین اتود‌ها و قطعات کلاسیک این ساز می‌توان دید. به طور مثال نُتی که در پایین آمده درس دوم کتاب دستور سنتور اثر استاد فقید فرامرز پایور است. این کتاب را می‌توان یکی از رایج‌ترین کتاب‌ها در آموزش این ساز دانست. در پانویس این درس نوشته شده، عدد 2 ای که بالای نت فا گذاشته شده است به این معناست که هنرجو از فا خرک دوم به جای خرک نهم استفاده کند (تصویر 4).

در سایر آثار این استاد و سایر اساتید دیگر حتی این شماره‌ی 2 نوشته نشده و به جای آن در استثنائاتی بالای نت فا عدد 9 را نوشته‌اند که به معنای خرک نهم است و نت فا ای که بدون هیچ عددی در قطعه آمده است به طور پیش فرض خرک دوم زده می‌شود. یعنی که خرک نهم فقط در استثنائاتی مورد استفاده‌ی نوازندگان قرار می‌گیرد که بالاجبار، ناچار به استفاده از خرک 9 باشند. اما  همواره‌ خرک پیش فرض برای اجرای نت فا، خرک های دوم است. تصویر 5، چهارمضراب دشتی از کتاب سی قطعه چهارمضراب برای سنتور اثر استاد فرامرز پایور است که عددی بالای نت فا نوشته نشده‌ است.

تصویر 6، چهارمضراب کردبیات از کتاب بیست قطعه برای سنتور اثر استاد پرویز مشکاتیان است که در خط دوم در موردی استثنا بالای نت فا عدد 9 نوشته شده ‌است که نوازنده برروی خرک نُهم اجرا کند و در چند خط پایین‌تر یعنی خط ششم بالای نت فا عددی نوشته نشده است که نوازنده به طور پیش فرض فا خرک دوم را اجرا می‌کند.

اجرا بر روی خرک دوم به جای خرک نُهم، چالش‌هایی را در تغییر پوزیسیون برای نوازنده به وجود می آورد. این چالش‌ها باعث شده مضراب گزاریِ (منظور ترتیب استفاده از مضراب راست و چپ است) بسیاری از فیگور‌ها دستخوش تغییراتی شود. برای این تغییرات و اجرای بهتر قطعات، در اغلب اتودهایی که برای این ساز نوشته شده است به این مسئله توجه شده و کسانی که برای نوازندگی این ساز اتود نوشته‌اند  همواره توجه ویژه‌ای به این مسئله داشته‌اند. به طور مثال در اتود فرپرک ساخته‌ی استاد فرامرز پایور در میزان ۴ خط سوم برای اینکه دراب فیگور اول راحت تر اجرا شود از خرک ۹ استفاده شده اما آخرین نت همان فیگور از فا دوم استفاده شده است (تصویر ۷).

یا در سه اتود اولیه کتاب دراب اثر سورنا صفاتی  هنگام تغییر پوزیسیون از فا خرک دوم استفاده می شود. در هنگامی که نیاز به تغییر پوزیسیون نیست (اتود ۲ و ۳) از خرک نهم استفاده می شود (تصویر ۸).

در مواردی نیز خرک نهم سیم‌های زرد به چشم نوازندگان این ساز ناکارآمد آمده ‌است و سعی کرده‌اند که با تغییراتی در آن بر کارآمدی این خرک بیافزایند. معمولا هدفِ تغییراتی از این دست پیدا کردن راهی برای مُدلاسیون بوده است. در یک نمونه از این تغییرات که در ساز استاد «مجید کیانی» و استاد «اردوان کامکار»  دیده می‌شود خرک نهم زرد به جای «فا»، «فا دیز» کوک می‌شود که این تغییر می‌تواند امکان مُدلاسیون از دستگاه «همایون» به «چهارگاه» را فراهم سازد و یا همچنین امکان اجرای گوشه‌ی «حصار» را در چهارگاه بر مبنای نت «دو» فراهم می‌سازد. نمونه‌ی دیگری از این تغییر را که در ساز استاد «میلاد کیایی» می‌توان دید استفاده از سیم سفید به جای سیم زرد در خرک نهم زرد است. که با این تغییر و مقاومت بیشتر سیم سفید این امکان فراهم می‌شود که آن نُت را فرکانس بالاتری کوک کنیم (تصویر ۹).

به طور مثال می‌توان به جای فا، لا بکار کوک کرد و از شور بر مبنای نت «سُل» به شور با مبنای نت «رِ» مُدلاسیون کرد. این دو تغییر خلاقانه هرچند امکاناتی را به نوازندگان می‌دهد اما بازهم با این تغییر مسئله‌ی صدادهی این خرک‌ها حل نشده است و با همان صدادهی این مُدلاسیون‌ها انجام می‌شود. 

سازندگان این ساز بنا بر مسائل گفته شده و عادت نوازندگان در استفاده از خرک دوم به جای خرک نهم به ندرت سعی در بهبود صدادهی خرک‌های نهم داشته‌اند. در بررسی‌ها و آزمایشاتی که در پژوهشکده‌ی سنتور انجام می‌شود همواره سعی بر بهبود صدادهی این ساز بوده است. مسئله‌ی صدادهی بدِ خرک‌های نهم از این ماجرا مستثنی نبوده و از همان ابتدای کار پژوهشکده سعی بر بهبود صدادهی این خرک‌ها شده است. با نگرشی تازه به ابعاد سنتور در پژوهشکده این نتیجه حاصل شد که صدادهی خرک‌های نُهم به حد قابل قبول و قابل استفاده‌ای رسید. این تغییر و  بهبود صدادهی این خرک‌ها می‌تواند به راحت‌تر شدن نوازندگیِ این ساز کمک کند و نوازندگان کم‌تر از پیش مجبور به تغییر پوزیسیون شوند. آهنگسازان نیز می‌توانند قطعات و اتودهایی با فیگورهای مضرابی متفاوت از پیش بنویسند که مورد استفاده‌ی نوازندگان و علاقه‌مندان به این ساز قرار بگیرد.